به گزارش روابط عمومی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران، چهل و ششمین نشست نقد کتاب بزرگسال کتابخانه مرکزی پارک شهر به نقد و بررسی کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» اختصاص داشت. در این نشست فاطمه معزی، مولف کتاب و حمیرا رنجبر عمرانی منتقد حضور داشتند.

در ابتدای این نشست سمانه رحیمی، دبیر محافل ادبی جوانه‌های کتابخانه مرکزی پارک شهر به معرفی اثر پرداخت و گفت: کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» گزارش سفر به اروپا از میان نوشته‌های میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی خان معیرالممالک است. این سفرنامه‌ مربوط به دوران سلطنت مظفرالدین ‌شاه قاجار است.

وی افزود: این دو جوان که از خانواده‌های به ‌نام و سرشناس دوران قاجار بوده و در سال‌های بعد اشخاص مهمی در حوزه‌ی سیاست و فرهنگ کشور می‌شوند، به همراه کاروان مظفرالدین ‌شاه راهی فرنگ شدند و دنیای کشف‌شده را در دو سوی دفترچه‌ای چرمی به رنگ مشکی نوشتند. این دفترچه در اسناد به‌جامانده از خاندان معیرالممالک پیدا شده است و پدرام خسرونژاد و فاطمه معزی این اسناد را گردآوری و منتشر کرده‌اند.

در ادامه نشست فاطمه معزی یکی از مولفان اثر گفت: آقای خسرونژاد اسناد و عکس‌های خاندان معیرالممالک را جمع‌آوری می‌کردند. در این فرایند ایشان دفترچه‌ای مربوط به یک سفرنامه را پیدا کردند. نویسنده‌ی سفرنامه‌ی اول، میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک است که پدرش مستوفی و صدراعظم ناصرالدین ‌شاه بوده و علاوه بر این صاحب زمین‌ها و باغات زیادی در تهران قدیم بوده است. مستوفی‌الممالک در جوانی با یک از نوه‌های ناصرالدین‌ شاه ازدواج کرد. او در دوره‌ی مظفرالدین ‌شاه با فروش باغات یوسف‌آباد به تماشای فرنگستان رفت و نزدیک به هفت سال به کشورهای زیادی سفر کرد. پس از آن به کشور برگشت و به مقام‌های بزرگی مانند وزارت مالیه و ریاست وزرا منصوب شد. او در دوره‌ی حکومت رضا شاه، سه دوره به عنوان رئیس دولت آن زمان انتخاب شد.

وی ادامه داد: دومین جوانی که نویسنده‌ این سفرنامه‌ است، دوستعلی خان اعتصام‌السلطنه نام دارد. دوستعلی ‌خان با دختر وزیر وقت، علی‌اصغرخان امین السلطان ازدواج کرد و مدتی پست دولتی مهم داشت. اما به دلیل این که همیشه آرزوی فرنگ رفتن داشت، از مظفرالدین‌ شاه اجازه گرفت و راهی سفر فرنگ شد. او پس از برگشت به اتهام اختلاس دستگیر شد و پس از آزادی از کارهای دولتی کناره گرفت و به نوشتن و نقاشی روی آورد و در دوران پهلوی نیز نام خانوادگی معیری را انتخاب کرد.

معزی بیان کرد: در این سفر، این دو جوان تصمیم می‌گیرند جدا از هیات شاه به این سفر بروند، در حالی‌که هیچ کدام تاکنون به اروپا نرفته بودند.

این محقق تاریخ اضافه کرد: ما برای معرفی این دو نفر، از پاورقی استفاده کردیم و کلماتی را که باید معنی می­‌کردیم در کتاب آوردیم. همچنین بسیاری از تصاویر برای نخستین بار در این کتاب به نمایش گذاشته شده است.

وی درخصوص انتخاب نام کتاب گفت: حیرت این دو نفر از مشاهداتشان به گونه‌ای است که هنوز هم برای ما تازه است. به همین دلیل اسم کتاب را از متن درآوردیم؛ «حظ کردیم و افسوس خوردیم» عنوان گویای مشاهدات این دو نفر است.

به گفته معزی، هر دو نگارنده این کتاب با علوم الصنایع و فنونی مانند هنر، نقاشی، شکار و ... آشنا هستند. به طور مثال مستوفی الممالک در کتاب به زدن ساز بیات اصفهانی در اسپانیول اشاره می کند که نشان دهنده تسلط او به هنر است. دست نوشته های مستوفی الممالک بسیار گویاست اما دست نوشته های معیرالممالک کوتاه است و می تواند هر دو تکمیل کننده هم باشد. در نتیجه ما به خاطرات دوستعلی خان در مجله یغما مراجعه کردیم و به صورت کلی از توضیحات آن برای تکمیل کتاب استفاده کردیم.

این محقق تاریخ در پایان سخنانش بیان کرد: معصومه جمشیدی این کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است و به زودی در اروپا منتشر می شود.

حمیرا رنجبر عمرانی، منتقد نشست در ادامه این مراسم به متن شیوا و روان کتاب اشاره کرد و افزود: عکس‌ها به کتاب جان می‌دهد. توضیحات کتاب درباره شخصیت‌ها و نسبتشان با قدرت و پادشاه حتی برای کسی که به تاریخ وارد نیست، ملموس است.

به گفته عمرانی، سفرنامه ظهیرالدوله و مظفرالدین شاه در کتاب آمده و باعث شده ذهن مخاطب نسبت به ابهامات روشن شود. در سفرنامه‌های دیگر گاهی با سوالاتی مواجه می‌شویم که بی پاسخ می ماند. ولی در این کتاب این طور نیست. برخی از کلمات نامفمهوم در کتاب معنی شده است که برای مخاطب عام بسیار پاسخ‌گو است. همه این موارد موجب شده است که دو پژوهشگر ماهر به تاریخ قاجار از لحاظ نسخه خوانی، تسلط به رجال و اعراب گذاری کلمات این کتاب را تهیه کردند که ماحصل آن اثری قابل تقدیر است.

وی با بیان اینکه این کتاب سند پژوهشی موثقی است که زمینه ساز پژوهش‌های دیگر می‌شود عنوان کرد: اسناد منابعی هستند که به پژوهشگر برای مستند کردن کمک می‌کند. هر چه سند روشن‌تر باشد کار پژوهشگر تاریخ بهتر می شود. این اسناد می‌تواند میان‌بر باشد و در روشن شدن معانی کلمات و خلاهای تاریخی کمک کند.

منتقد این نشست افزود: ریز بینی این دو راوی سفرنامه وجود ندارد و گویی همه چیز را کلی می بینند. تاریخ قاجاریه به دلیل رویکرد پهلوی نسبت به آن سیاه نمایی شده است. اما در این سفرنامه مسیر تهران تا اروپا نکات قابل توجهی را به ما نشان می‌دهد که در آن راویان به نکاتی اشاره می‌کنند که می گوید این دوران آن قدر سیاه نبوده است.

وی ادامه داد: در سفرنامه از طبیعت و وضعیت کشاوزی گفته می شود و به طور مثال به مراتع سرسبز قزوین اشاره می شود و این با گفته‌های معمول از دوره قاجار در تضاد است. این روایت‌ها برای کسانی که علاقه‌مند به مطالعات محیط زیستی هستند، مفید است. به طور مثال به قطع درخت‌ها برای برنج کاری در شمال ایران اشاره می‌شود. همچنین استخدام زنان در کارخانه ابرشیم باقی نشان دهنده اشتغال زنان در آن دوره است و برای مطالعات زنان قابل توجه است. همچنین در کتاب بیان می‌شود به دلیل وجود همین کارخانه‌های ابریشم بافی برنج کاری محدود شده بوده است. به هر حال مقایسه سفرنامه‌ها در این دوره‌ها می‌تواند برای مطالعات محیط زیستی، مطالعات زنان و اقتصاد کارگشا باشد.

به گفته وی، تفنگ و دوربین عکاسی همراه هر دو نفر است و حتی از شکار کلاغ هم ابایی ندارند! این دو راوی با اینکه کم نوشتند و نسبت به سفرنامه نویس‌های غربی دقت زیادی نداشتند اما باز روایتشان برای پژوهشگران ایرانی در مطالعات مردم‌شناسی و تاریخی قابل تامل است.

این محقق تاریخ با اشاره به مقایسه این اثر با سفرنامه‌های غربی گفت: وقتی این سفرنامه‌ها را می‌خوانیم می بینیم که سفرنامه نویسی در اروپا به سه دوره باستان، قرون وسطی، استعمار و پسا استعماری تقسیم می‌شود. در دوره باستان سفرنامه نویس به طور مثال مورخ بوده که همه مشاهداتش را ثبت می کرد. در دوره بعدی مشاهدات بیشتر توسط تاجران ثبت شده است و چون هنوز انقلاب صنعتی رخ نداده و شرق در اوج است به نظر غربی‌های یک دنیای رویایی است. آنها وقتی به شرق می آیند مشاهدات را با افسانه ها در می آمیزند. اما در دوره انقلاب صنعتی اروپا به دنبال بازار برای کالاست و شرق را بازار می داند. پس باید این بازار را بشناسند. بنابراین بسیاری از سفرنامه نویسی ها با این رویکرد انجام شده است.

رنجبر عمرانی در پایان گفت: جزئیات دقیق، بررسی فرهنگ، تحلیل مشاهدات و ... سفرنامه نویس های غربی برای مشاهده رفتار مخاطب در بازار شرق بسیار مهم است. بنابراین تحصیل کرده ها و سیاسیون در این دوره سفرنامه می نویسند و بار دیگر برای خودشان ما را تعریف می کنند. آنها قبل از ورود به شرق به تاریخ ما آگاهی دارند ولی ما چنین نگاهی نداریم چون اساسا نگاه استعماری نداریم و ما بدون تحلیل با حیرت آنها را می بینیم.

بخش پایانی این نشست به پرسش و پاسخ حاضران اختصاص داشت.