به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور، دکتر فاطمه پازوکی، رییس گروه تدوین استانداردهای نهاد کتابخانه های عمومی کشور در یادداشتی به افتتاح کتابخانه مرکزی امام خمینی (قدس سره) مشهد پرداخته است که در ادامه می خوانید.

از سال ۱۳۸۹ که با آزمون استخدامی نهاد کتابخانه های عمومی کشور در مشهد مشغول به کار شدم، عبور از میدان هفت‌تیر و دیدن ساختمانی نیمه‌کاره‌ و نسبتاً متروک با تابلوی «کتابخانه» بر سردر آن غیرت کتابدارانه‌ام را به‌جوش می‌آورد. رفته‌رفته متوجه شدم گویا امیدی به راه‌اندازی کتابخانه نیست و این پروژه دستمایۀ استهزاء عوام و خواص و سوژۀ تلخند طنازان در خلوت و جلوت نیز شده است و حتی عناوین ناخوشایندی همچون «شاهکار پروژه‌های ناتمام»، «ساختمان جنگ‌زده»، «سریال دنباله‌دار»، «مایه آبروریزی»، «پروژۀ پیر مشهد» و «طلسم» به آن نسبت می‌دهند. تا سال ۹۳ که در مشهد زندگی می‌کردم هر سال زمزمه‌هایی دربارۀ اتمام پروژه، مطرح و بی‌فرجام رها می‌شد. اگرچه، مدیران گوناگون در سال‌های ۱۳۸۶، ۱۳۸۷، ۱۳۸۸، ۱۳۸۹، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۲، ۱۳۹۳، ۱۳۹۴، ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ قول اتمام پروژۀ کتابخانه مرکزی مشهد را داده بودند اما هیچ‌یک تحقق نیافت و شاید به‌همین علّت، تحقق وعدۀ مدیرجوان دربارۀ پروژۀ پیر نیز، شایعات ضدونقیض و یا غیرقابل تصور تعبیر می‌شد. اما، وعدۀ دبیرکل نهاد در جلسۀ اول هیئت‌امنای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال ۱۳۹۷ (مورخ ۲۶ تیر)، مبنی بر افتتاح کتابخانه مرکزی مشهد در چهلمین سالگرد انقلاب، در کمتر از هفت ماه یعنی در پانزدهم بهمن، عملی شد.

در روزهای اخیر، مطالب بسیاری اعم از یادداشت، مصاحبه و گزارش دربارۀ افتتاح کتابخانه مرکزی مشهد (با نام کتابخانۀ مرکزی امام خمینی(قدس سره) مشهد) به توصیف این طرح پرداخته‌اند. از این رو، نگارنده تلاش دارد از منظر توأمان دانشجو – کتابدار [مشاهده‌گر بیرونی- مشاهده‌گر درونی] به فرایند و محصول آن بنگرد. طرفه آنکه، فرصت حضور در مراسم افتتاحیه، گفتگو با میهمانان ویژۀ برنامه و همچنین بازدید از تمام بخش‌های کتابخانه برایم مهیّا شده بود. در ادامه، در دو بخش اجرایی و تخصصی مطالب مورد نظر ارائه شده است.

الف. مدیریت و اجرا

مدیریت قاطعانه: اگرچه عزم، ارادۀ جمعی، اتحاد و توانمندی عوامل مهمی در به‌ثمر رسیدن طرح هستند، اما مهمترین عامل در به ثمر رسیدن این طرح بزرگ ملی، باوجود مشکلات ریز و درشت در مسیر، تمرکز مدیریت و جدیت در انجام آن است که به دست‌اندرکاران قوّت و شجاعت بخشیده و ایشان را ملزم به تکمیل و اتمام برنامه کرده است.

اتکا به خرد جمعی: یکی از اقدامات ارزشمند در این طرح تشکیل «کارگروه افتتاح کتابخانه مرکزی مشهد» با هدف بررسی میزان پیشرفت و برطرف کردن چالش‌های پیش‌رو بود. در این کارگروه (متشکل از معاونان و تعدادی از مشاوران و مدیران کل [ستادی و استانی])، گزارش انجام هر مرحله و برنامه‌ریزی برای مرحلۀ بعد در جلسات مستمر و منظم با نظارت مستقیم دبیرکل صورت می‌گرفت و طی آن مسائل به شور گذاشته و از توان و تجربۀ نیروهای بدنۀ سازمان برای حل آنها و اتخاذ مناسب‌ترین تصمیم استفاده می‌شد.

اعتماد و انسجام: تمام افراد گروه اجرایی، اگرچه از ادارات مختلف و با دیدگاه‌های متفاوت، با اعتماد به یکدیگر، به صورت منسجم کار ‌کردند. این موضوع وقتی اهمیت فوق‌العاده پیدا می‌کند که در مضیقۀ زمانی که افراد ناچار به اتخاذ تصمیم‌های فردی می‌شدند، اعتماد و انسجام درون‌گروهی سبب می‌شد که بتوان با هماهنگی جزئی (مثلاً از طریق تلفن) کار را پیش برد و متوقف نشد. این امر همچنین موجب تقویت انگیزۀ اعضای تیم و سختکوشی ایشان برای حصول بهترین نتیجه می‌شد.

تعامل صف و ستاد: از نقاط قوت طرح، فعالیت همزمان نیروهای ستادی تهران و مشهد و همچنین کتابداران منصوب در کتابخانه بود. این امر، امکان استفاده از نظرات کتابداران در عرصۀ اجرا و حین پروژه را فراهم می‌کرد و ملاحظات ویژۀ کتابداران و کاربران (که کتابداران طی سالها تجربه به آن دست یافته‌اند)، و درنتیجه افزایش کارایی کتابخانه عمومی را برآورده می‌ساخت.

جوان‌گرایی: نگاهی به اعضای تیم اجرایی و مدیران گروه، به وضوح نمایانگر اعتماد مدیران بالادستیِ پیشکسوت به نیروهای جوان و پرانگیزۀ شاغل در نهاد است. همین امر، زمینۀ بروز خلاقیت، دانش، روزآمدی و استفاده از توان و انرژی وافر ایشان را فراهم کرد. چنانچه چهرۀ جدیدی از برخی همکاران و نشانه‌های افزایش شوق، رضایت شغلی، احساس کارآمدی و اعتماد به‌نفس در ایشان به وضوح مشاهده می‌شد.

حضور حداکثری: حضور گروه‌های مختلف ذی‌نفعان اعم از کتابداران، دانشجویان، اعضای هیئت علمی، مدیران سازمان‌های همکار و کاربران کتابخانه (از اقشار گوناگون)، در مراسم افتتاحیه بسیار جالب و تماشایی بود. به قول یکی از اعضای تیم روابط‌عمومی، از تمام افراد سرشناس استان خراسان رضوی، اعضای هیئت علمی، مدیران، متخصصان، اصحاب رسانه و اعضای فعال کتابخانه‌های عمومی مشهد برای حضور در مراسم دعوت شده بود. این امر، علاوه بر اطلاع‌رسانی این رویداد ملی در سطح گسترده، موجب گسترش همکاری‌ها و تقویت همدلی خواهد بود.

همکاری بین‌المللی: مراسم افتتاحیۀ کتابخانه مرکزی مشهد یک میهمان ویژه داشت. حضور خانم «جان ریچاردز [Jan Richards]» با سابقۀ درخشانِ فعالیتِ حرفه‌ای در سطح کشور (رئیس کتابخانه‌های غرب استرالیا) و بین‌الملل (رئیس کمیته کتابخانه‌های عمومی ایفلا و برگزیده دو دوره به‌عنوان کمیتۀ برتر) پنجرۀ جدیدی به روی فعالان و علاقه‌مندان این حوزه (به‌ویژه بانوان که غالب کتابدارانِ ایرانی را تشکیل می‌دهند) در کتابخانه‌های عمومی گشود. بازدید ایشان از کتابخانه‌های مختلف در تهران، شیراز و مشهد و ایراد چندین سخنرانی در جمع کتابداران، نویدبخش همکاری‌های بین‌المللی برای توسعۀ فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی کشور است.

ب. جنبه تخصصی (کتابدارانه)

فضای کتابخانه: کتابخانه عمومی سال‌هاست کارکردهای چندگانه‌ای از جمله آموزشی، اجتماعی، گردهم‌آیی و.. یافته است. تحقق این کارکردها به فضای فیزیکی کافی نیاز دارد. متأسفانه به دلیل مسائل مالی و محدودیت اراضی به ویژه در شهرهای بزرگ، تأمین این فضا به سختی میسر است. کتابخانه مرکزی مشهد با زیربنای ۱۱۵۰۰ متر در ۶ طبقه، سطح مطلوبی از فضای کتابخانه‌ای را داراست. فضای کافی امکان انجام فعالیت‌های متعددی همچون اتاق مادر و کودک، اتاق‌های پژوهش، مطالعۀ فردی و گروهی، فضای قابل اجاره به بخش خصوصی، تالارهای حمایت از استارت آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی، خدمات ویژه به اقشار خاص، سالن کنفرانس و گالری را فراهم می آورد. همچنین به دلیل موقعیت احداث کتابخانه و بازطراحی سالن‌های نورگیر، امکان استفاده از نور طبیعی در بخش‌های مختلف وجود دارد که ارزش و شکوه مضاعفی به بنا بخشیده است.

تجهیزات کتابخانه: از جمله ویژگی‌های کتابخانه که برای نخستین بار انجام شده این است که تجهیزات کتابخانه (به‌ویژه قفسه‌ منابع و میزها) با توجه به نظرات و سفارش تیم اجرایی «ساخته» شده‌اند. نکتۀ بسیار جالب توجه این بود که تاکنون قفسه منابع یا چوبی بوده و یا فلزی. که هریک مزایا و معایب ویژه خود را دارند. قفسه های این کتابخانه ترکیبی از چوب و فلز است. به این ترتیب که زهوار و چارچوب حائل قفسه‌ها از فلز و چارچوب داخلی و شلف‌های طبقات از چوب (ام‌دی‌اِف) است. این امر، استحکام و مقاومت فلز و فضای گرم و سطح اصطکاک چوب را توأم کرده است. این ترکیب، در ساخت میزهای مطالعه فردی و گروهی و میزهای کارکنان نیز رعایت شده که علاوه بر مزایای مذکور، جلوۀ مدرن و یکپارچه به کتابخانه بخشیده است.

صندلی‌های چوبی با کفۀ سخت نیز جای خود را به صندلی‌های سبک نیمه‌فلزی با سطح نشیمنگاه نسبتاً پهن و کفی‌های ابری با رویۀ چرمی داده‌اند. تجهیزات نگه‌داری نشریات و منابع دیداری-شنیداری نیز تغییر کرده‌اند؛ به این صورت که قفسه‌ نشریات معمول (با قابلیت بلند شدن رویۀ نمایش و فضای آرشیو در زیر آن) در شمایل جدید، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که یک مجله و آرشیو آن (در قسمت پشت شمارۀ جاری) به طور همزمان قابل مشاهده است. قفسه‌های نمایش لوح‌های فشرده ‌نیز طوری طراحی شده‌اند که هر عنوان لوح‌ فشرده محلی ثابت و باثبات دارد و در عین حال آرشیو آنها نیز با قفسه‌های کشویی و قفل‌دار در زیر آن تعبیه شده است.

کف سالن‌های مطالعه و فضاهای نیازمند سکوت، موکت‌ شده ‌است. جنس این موکت از الیاف ضد حریق، ضدآب و ضد لک است و علاوه بر اینکه مانع از ایجاد صدای برخورد کف کفش با زمین می‌شود، به جذب صدای محیط (ویژگی آکوستیک) کمک می‌کند.

خدمات به کاربران با نیازهای ویژه: استانداردهای بین‌المللی کتابخانه عمومی بر رعایت عدالت فرهنگی و فراهم کردن تجهیزات و خدمات برای استفادۀ اقشار خاص تأکید دارند. خوشبختانه کتابخانه مرکزی مشهد با دارا بودن بخش نابینایان و کم‌بینایان (و تجهیزات تولید کتاب بریل و صوتی)، بخش ناشنوایان و کم‌شنوایان، امکانات و تسهیلات برای توان‌یابان و ناتوانان حرکتی، سالمندان و... گامی بزرگ در تحقق مفهوم کتابخانه عمومی به‌شمار می‌آید.

خلاقیت و شاداب‌سازی: یکی از دلایل ذوق و شوق همکاران تیم اجرایی، زمینۀ بروز خلاقیت آنها در جای‌جای کتابخانه بوده است. این فرصت، در کنار بهره‌گیری از دانش طراحی داخلی و رنگ‌شناسی، از نقاط قابل توجه کتابخانه است. برای مثال، کلیۀ فضاهای مربوط به ارائه خدمت از سوی کتابداران با زمینۀ رنگ زرد روشن و فضاهای مربوط به خدمات خودکار (مثل جستجوی منابع توسط کاربران) با رنگ سیاه‌وسفید مشخص شده است. این یکپارچی و راهنمای بصری در طراحی نمادها، تابلوهای راهنما، تابلوهای اعلانات و حتی نمای بیرونی کتابخانه نیز به‌چشم می‌خورد.

تفکیک تجهیزات کتابخانه برای خانم‌ها و آقایان با استفاده از رنگ (زرشکی و سورمه‌ای)، استفادۀ وافر از گیاهان زینتی آپارتمانی، استتار عوارض معماری و فنی با افزودن کاربری جدید به آنها، طراحی فرازه‌های موضوعی (برای تمایز رده میان قفسه‌)، تخصیص کارکردهای ویژه به فضاهای پِرت و موارد متعدد دیگر از جمله اقدامات نشاط‌بخش و خلاقانه است.

تجهیزات فناورانه: خوشبختانه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات در کتابخانه‌های عمومی کشور روزبه‌روز درحال پیشرفت است. اینترنت بی‌سیم و فراگیر، رایانه‌های آل‌این‌وان (All in one)، تجهیزات آخرین‌مدلِ سالن جلسات (با صفحه‌نمایش‌های مخفی برای هر فرد)، تجهیزاتِ الکترونیکیِ قابل امانت، دستگاه‌های شناسگر (به‌جای کارت عضویت و کنترل نیروی انسانی)، گیت‌های ورود و خروج و دیگر موارد در دست تکمیل، از جذابیت‌های فنّاورانۀ این کتابخانه است.

پیشنهادها 

در ادامه پیشنهادهایی جهت تعقیب فعالیت‌های ارزشمند صورت‌گرفته در کتابخانه مرکزی مشهد ارائه می‌شود.

آشکارسازی دانش: راه‌اندازی کتابخانۀ مرکزی مشهد با تمام ویژگی‌های برشمرده شده در بالا، کوله‌باری از تجربه و دانش تلویحی (Tacit knowledge) به‌همراه داشته است. پیشنهاد می‌شود بلافاصله پس از بازگشت تیم اجرایی از مشهد، در قالب جلسات فشرده به تجربه‌نگاری و ثبت و ضبط دریافت‌های فردی و گروهیِ حین کار پرداخته شود. مطالعات متعدد، اثربخشی این کار را در مدیریت دانش سازمانی و توانمندسازی کارکنان تأیید کرده‌اند.

ارائۀ دستاوردهای فنّی: تغییراتی که روال معمول قبلی را کنار زده (مبتنی بر تجربه و نیاز مخاطب و کاربران)، به ویژه موارد مرتبط با چیدمان و ساخت و طراحی تجهیزات کتابخانه، باید در سطح ملی (سازمان ملی استاندارد- کمیته تجهیزات اداری) و در سطح بین‌المللی (کمیته کتابخانه‌های عمومی و طراحی کتابخانه) ارائه شوند. این امر ضمن آشنایی جامعۀ حرفه‌ای بین‌المللی با دستاوردهای ملی کشورمان، با جلب مشارکت و تعامل با دیگر فعالان این حوزه موجب هم‌افزایی و توسعۀ دانش خواهد شد.

ایمن‌سازی: ایمنی کتابخانه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی از موضوعات بسیار بااهمیت حرفه‌ای است. قطعاً هزینۀ زیادی صرف تأمین مجموعۀ منابع، تجهیزات، امکانات، نیروی انسانی، اموال و... شده است که نگه‌داری آنها به‌مراتب دشوارتر و البته مهم‌تر است. چراکه کتابخانۀ عمومی علاوه بر یک سازۀ دائمی، محتوی منابع ارزشمند و بعضاً کم‌یاب است و مهم‌تر از همه، محل تردد و تجمع انبوهی از انسان‌هاست. از این‌رو ایمن‌سازی کتابخانه در برابر بلایای طبیعی و حوادث (از جمله مقاوم‌سازی دربرابر زلزله، تمهیدات آتش‌سوزی به‌ویژه حس‌گرحریق، تجهیزات پزشکی اورژانس و...) حیاتی است.

رشد و تقویت نرم‌افزاری: یکی از دوستانِ همکار در کتابخانه مرکزی مشهد هنگام بازدید از بخش‌های مختلف کتابخانه و مشاهدۀ تلاش‌های به‌سازی و تجهیز کتابخانه گفت: «همۀ اینها بی توجه کتابدار هیچ است». جملۀ طنزآلود و گزندۀ ایشان، ناظر به این مسئله بود که کتابداران، پیشتاز ارائۀ خدمت و جلب رضایت کاربران کتابخانه هستند و باید به همان میزان (و حتّی بیشتر از آن) که تأمین منابع و تجهیزات توسعه داشته، رشد حرفه‌ای (دانش حرفه‌ای و اخلاق حرفه‌ای) کتابداران نیز مورد توجه قرار گیرد.

یادداشت خود را با بخشی از سخنان وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور  در مراسم افتتاحیه کتابخانه، که نویدبخش توجه هرچه‌بیشتر در سطح کلان و آگاهی از نقش و جایگاه کتابخانه‌های عمومی است به پایان می‌برم: «باید تلاش کنیم جریان و جامعۀ دانش‌محور و دانایی‌محور بر مبنای کتاب ایجاد کنیم و کتابخانه‌ها باید محلی برای زندگی اجتماعی بهتر باشند. کتابخانه‌ها نقطۀ جهش جامعه‌سازی است. کتابخانه‌ها باید به عنوان نهادِ مولدِ سرمایۀ اجتماعی بر محور کتاب فعالیت کنند. کتابخانه صرفاً محل کتاب خواندن نیست بلکه محلِ رویشِ سرمایۀ اجتماعی است».