به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نشست «فردوسی و وحدت ملی در شاهنامه» و گرامی‌داشت جایگاه علمی و ادبی دکتر ابوالفضل خطیبی، پنجشنبه ۲۵ اردیبهشت‌ماه با سخنرانی احمدرضا قائم‌مقامی و فریبا شکوهی در غرفه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

روح ملی در شاهنامه

در ابتدای این نشست، احمدرضا قائم‌مقامی با اشاره به اینکه شاهنامه وجوه مختلفی دارد که محققان از گذشته به آن‌ها توجه داشته‌اند، گفت: ۱- تاریخ به‌هم پیوسته است. از زمان کیومرث به بعد که بخش بزرگی از آن پیش از ساسانیان ساخته شده بود. با اینهمه، صورت نهایی آن محصول دوران ساسانیان است. ۲- شاهان این تاریخ از زمان کیانیان بر سراسر ایران حکم می‌رانند و در زمان هم‌آنان، منازعه با دشمنان بیگانه، مخصوصا مهاجمان شرقی که از زمان فریدون آغاز شده بود، خصوصیت ثابت تاریخ ایران می‌شود. داستان‌های پهلوانان این عصر مانند کارن و خاندان سام، تا حدودی انعکاسی است از روایات دوره اشکانیان. ۳- خداینامه و به تبع آن شاهنامه، در اصل روایات شرق ایران است که اساس بخش نخست تاریخی است که از آن سخن می‌گوییم.

وی ادامه داد: ۴- این تاریخ در اصل ساسانی خود رنگ زردشتی آشکاری داشته و شاهان پیش از زردشت، یعنی پیش از گشتاسب نیز گرچه پیداست که به دین زردشت نبوده‌اند، به دینی ایزدی بوده‌اند که نقطه اکمال آن در دین زردشتی. ۵- اثر تواریخ در روایات محلی را در کل داستان شاهان نباید اندک شمرد، مخصوصا روایات سیستان و خاندان گودرز و کارن و مهران و احتمالا روایات مناطق شمالی ایران که محل استقرار فریدون را در شمال ایران دانسته‌اند. ۶- انسان و مخصوصا شاه در طی این تاریخ و در طرح هر فرد برای تاریخ جهان، مهمترین ابزار تحقق مشیت خداوند هستند.

این استاد دانشگاه، درباره دیگر وجوه شاهنامه، توضیح داد: ۷- پادشاهی ایران یعنی آن عنصر اصلی تاریخی که از آن سخن می‌گویم، بهره‌مند از تقدس است و دوام آن به عنایت او وابسته است و نشانه این عنایت، فره ایزدی است. ۸- مجموعه‌ای از افسانه‌ها و داستان‌ها و روایات شرقی که گفتیم، اساس حماسه ملی ایران، یعنی خداینامه ساسانی را می‌سازد، باید در دوره اشکانیان به‌طور نسبی گرد آمده باشد و در آغاز حکومت ساسانیان، در کلیت خود تثبیت شده باشد و ساسانیان که از شاهنشاهی گذشته پارس چیز زیادی نمی‌دانستند، همان را به‌عنوان تاریخ قوم ایرانی پذیرفته باشند.

وی همچنین گفت: ۹- بر خصوصیت دینی خداینامه و به تبع آن شاهنامه باید تأکید کرد. راست است که کتاب در اصل حماسه‌ای پهلوانی است یا به تعبیری دیگر، تاریخی حماسی است، ولی به‌هرحال، ساخته دوران ساسانیان است و سپهرهای آن‌ها را باز نموده. ۱۰- شاهنامه، تاریخ به آن معنی که سیر منظم حوادث و روابط علی و معلولی آن‌ها را بازگو نماید، نیست. در آن، عنصر پهلوانی و گاه عجایب‌نویسی و قصه‌های عامیانه و در قسمت‌های قدیمی‌تر، افسانه‌گویی یعنی مخصوصا حضور ایزدان و دیوان و تاثیر آن‌ها در سیر داستان‌ها، اولویت دارد و این خصوصیات، به تاریخ جنبه سرگرمی نیز بخشیده است.

سرپرست گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران، در توضیح یازدهمین وجه، افزود: در شاهنامه، اوضاع و احوال و آداب و رسوم و قوانین و عقاید دوره ساسانیان را به ادوار قدیمی‌تر نیز نسبت داده اند. به‌عبارت دیگر، داستان‌های ادوار پیش نیز در قالبی که مناسب دوره ساسانیان باشد، ریخته شده‌اند. ۱۲- اما از جهت بحث حاضر، آن خصوصیت شاهنامه و خداینامه که بسیار حائز اهمیت است، آن چیزی است که می‌توان آن را روح ملی نامید. ۱۳- این همه در قالب زبان پارسی ریخته شده و زبان پارسی در کنار دین زردشتی، شاید از قرن چهارم میلادی، یک عنصر وحدت‌بخش اقوام در ایران ساسانی بوده است.  

قائم مقامی در پایان تاکید کرد: شاهنامه کتاب ایران است و مخصوصا باید توجه کرد که به زبان پارسی است.

شاهنامه، هم شعر بزمی است و هم رزمی

در بخش دیگری از این آیین، فریبا شکوهی، همسر زنده‌یاد ابوالفضل خطیبی نیز در سخنانی، به بیان خاطراتی از این استاد فقید زبان فارسی و ذکر ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی وی پرداخت.

شکوهی در بخشی از سخنانش در وصف شاهنامه، بیان کرد: شاهنامه، دایره‌المعارف بزرگ ایران است. شاهنامه، هم شعر بزمی است و هم رزمی. توصیفی است و توصیفات آن توأم است با روح حماسی، وقتی از زیبایی زنان می گوید و یا از انسان و طبیعت. در شاهنامه، هم مفاخره و خودستایی است و مدح و هم عمیق‌ترین مفاهیم اخلاقی... و البته مهمترین وجه آن، شعریت و زبان استوار و فخیم آن است که رمز و راز جاودانگی شاهنامه در طول قرن‌ها است.